Annexes Fautauà

Mouà tō nià Tehena i terā rā varu
Ò Òrohena i teie mahana
Hiòtiì ia òe Onohee
Onohee papa mato hinuhinu
Mai te ôòà ra tō òe huru
Ìa faahee mai te hitiaa o te rā
E moti tià i te tooà o te rā
I te toparaa pape nō Haunui
Tahe tià mai i te muriāvai nō Taaone
Mai Tepapa e tō tià i Patiti
Te mouà ôtià ia nō òe e te Nohovao nō Fautauà
Hatauà i te matahurahura
Te mouà tāpaò ia òre nō Puatehu
Ìa pātore i tōna ea nō te haereraA e te hoìraa mai
O Teriipaia a Teehu te arii faatere i te pae uta
E ò Teriinohovaorua te arii faatere i te pae tai
Mai Tepapa e moti tià i te muriāvai
(…)

Cet extrait est tiré du paripari fenua écrit par Edwin Tautu et déclamé par Juliette Tauira
pour l’émission « Paripari Fenua – Fautauà » de Virginie Tetoofa – 2017 – Polynésie 1^ère.

Ia ora hoì òe, te fēia mana, e te mau tōmite,
Te huiraatira (i) to tātou nei fārereiraa i teie taùrua
Ua horohoro ùra te manu Piraè, na òe e Tauarii ra e.
Nā manu ùra iti tei Òrohena nā Fautauà tē haere,
Tae atu nā manu i Puatehu, te vahi hapuraa pape ra.

A hiò na, te Vahine Piraè
I ta òe faataratara ra e.
E moora ùra nō Òrohena,
E au nō Fautauà e.
A moi pahoro te hura marau
Òto pae piti ai te òro e.
Tei Puatehu te paòtiraahia te fara,
Fautauà e, nā te Arii ra nā Hinoimata
I paòti (i) te hei fara ra e.

E utuāfare fētii tei noho na i te muriāvai nō Taunoa. E ono rātou te tāâtoà. E maha tamarii e nā metua. E toru tamāhine e hōê tamāroa. O Taìvini te iòa o teie tamaiti, âreà te metua tāne, o Pāhiò īa.
Teàrere te metua vahine, te mau tamāhine : o Vahinetua, o Miri e o Tāmara.
E tamaiti maitaì roa o Taìvini, e taureàreà itoito atoà i nià i te òhipa. Ua riro òia èi tiàturiraa nā te metua tāne.
tōroà faaapu tō Pāhiò, mea àravihi atoà òia i te tautai.
Ia haere o Pāhiò i roto i tāna faaapu I Titioro, e arataì òia i te tamaiti, ia haere hoì i te tautai, rāua iho ā. Āita te tamaiti e maìri i roto i tōna mau tere. Te reira iho ā te faanahoraa i te mātāmua i roto i te oraraa ùtuafare.
Te tamarii tamāhine ra, nā te metua vahine ia e haapaò e nāna e haapii i te òhipa nō te oraraa ùtuafare, ia riro ei metua vahine maitaì e te àtuàtu ia tae noa atu i te taime e faaea ai i te tāne.
I te hōê mahana, tei roto o Pāhiò i te faaapu rāua o Taìvini, ua hinaaro te tamaiti e uiui i te pāpā i te huru nō te òhipa umu-puà e teie tōna reo :
– E pāpā, nō te aha òe i òre i hāmani ai i te hōê fare tīmā paari maitaì nō tātou mai tō Mārii mā ?
Pāhona maira te metua tāne :
– Òia mau e Taìvini, ua tano roa tā òe uiraa, teie rā taù parau ia òe ; èiha tāua e tuatāpapa i te fare o Maarii mā, e faaineine rā tāua nō te hepetoma i mua nei, e haere tāua e hopu i te puà i tai nō te patu i te tahi fare puà nō òe. Ua paari hoì òe, e tano ia faaineine i tō òe oraraa ia oti tō òe fare, e ìmi òe i te tahi vahine nā òe nō te faaipoipo.
Ma te mata hōàta, pāhono maira o Taìvini :
– E Pāpā, ua tià roa ia ù tō òe manaò ; e haapii mai òe nāfea ia èu i te puà, ua faaroo vau ia parauhia ē, e òhipa rohirohi roa.
– Ananahi, eìta tāua e haere mai i uta nei, e haere atu tāua i te muriāvai nō te faaineine i te âpoo nō te umu-puà.
Ia poìpoì aè, ua rave o Taìvini i tāna tipi rahi e ua àpee i te pāpā i te muriāvai. I reira, te faaeaea noa ra te tahi mau taata nā tahatai, tiaì noa ai i te taime au nō te haere i te tautai. I te hiti ânāvai, tē puà ra te mau vahine o te pūhapa i tā rātou àhu repo.
Ua faaateatea rāua i te hōê vāhi nō te ôraa i te âpoo umu . À ô noa ai o Taìvini i te âpoo, tē topetope haere ra ia o Pāhiò i te mau âmaa pūrau e taupe ra i raro i te fenua. E mahana tāmarumaru noa hoí, e tē puhihau noa ra te mataì nō tai, puvaìvaì noa mai ai.
Ia oti te âpoo i te ô, ua faaineine atoà mai rāua i te mau pūtē one nō te haapoìraa i te umu, âreà te mau hoa o Taìvini, tē faaòo noa mai ra ia nā te hiti.
E ànaànatae rahi tō Taìvini i te raveraa i tāna òhipa.
I te mahana i muri iho, ùa faaineine o Pāhiò rāua o te tamaiti nō te haere e hopu i te puà i tai. Ua tāamu i te vaa e ua amo i roto i te miti nō te mea tei uta nei te vaa i raro aè i te tumu àti te vairaa.
Mea tupu maitaì te tere, e hopu te pāpā, nā te tamaiti e haapaò i te vaa nō te hiò i te fāito teiaha e au nō te vaa, èiaha ia tomo roa. Ua faataa mai iho ā o Pāhiò i te rēni vaa e au.
Eìta te vaa e tomo roa, ua hoe mai i uta.
I te mahana hōê, òia hoì mai te poìpoì e tae atu i te avatea, hora hōê paha, e maha tere, ua ravaì īa nō te mahana hōê.
E piti hepetoma pāpū mau tei ravehia e Pāhiò e ua àravihi mau ā teie taata i nià i teie tōroà. Ua ravaì maitaì iho ā te puà nō te âua. Teie rā, i te faaearaa mai te hopu, roohia mai nei o Pāhiò i te tua mure.
Nō te âau maitaì o Taìvini, ua parau atura òia i tōna metua tāne :
– E Pāpā, e faaea noa òe i te fare nei, nā ù e tomo i tā tāua vaa.
– E Taì ! nā reira. Èiaha òe e faararahi i te ruru vahie, èiaha tā òe maihoà ia teiaha roa ! E faaau noa i te amo, a roohia atoà òe i te tua mure mai teie tā ù e faaòromaì nei.
– Na reira e Pāpā !
I te poìpoì roa, ia paìa rātou i te taofe, ua reva o Taìvini i Titioro. I reira tōna tāpūraa i te vahie e ua pō i hoì mai ai e te tīmau rāau i nià i te tapono.
Ia tae mai te tamaiti i te fare, teie te reo o Pāhiò i nià i te tamaiti :
– E Taì, ua hoì mai òe ?
– E.
– E vahie tā òe ?
– É, e piti tāù ruru i amo mai, te toeà, tei uta, e hoì au i uta e toru àore ra e maha taime paha, e pau mai ai.
– Òia mau, ia hoì noa mai òe na uta ē, à àpapa roa atu te vahie i roto i te âpoo, ua oti roa īa òhipa.
– Nā reira e Pāpā, nā òe e faataataa noa mai i te òhipa e rave, èiaha òe e haere i te muriāvai, e oti noa tā tāua òhipa ia ù.
Ia hoì o Taìvini i uta nō te toeà o te vahie, ua amo òia i nā ruru vahie i te âpoo umu, âpapa mai tā te pāpā i haapii mai. I te pae ânāvai, tē putuputu haere ra te mau purotu o te pūhapa i reira, e tere hopu pape. Tei reira atoà te hoa o Pāhiò, o Faatauira, tē tiaì maira i te parau âpī nō te maì o Pāhiò.
Ua tāuà parau rāua maa taime iti , àita i maoro ua tāpapa o Taìvini i uta e tii i te vahie toe nō te mea e tūtuì i taua pō ra.
Ua ineine te òhipa a Taìvini : te ôroe, te puru haari e te māapape haapoì, , tei te pae âpoo īa.
I te ahiahi, tē faaama nei o Taìvini i te umu, e ruru niàu te faaura.
Ua àma noa teie auahi, e toru pō e toru ao e i te maha o te pō i raupohe ai te umu. Ua faaineine o Taìvini nō te haapoì, ua haere atoà mai o Faatauira e tauturu i teie tamaiti.
Tē haapoì ra te umu i tae mai ai o Pāhiò, e tere hiòpoà i te òhipa e ravehia ra e te tamaiti nō te umu.
E òaòa rahi tō Pāhiò i te hiòraa i te huru o te tamaiti i nià i teie òhipa.
A tahi roa ra hoì òia a rave I teie òhipa e inaha mea pāpū maitaì te rima I nià iho, tāpaò faaìte i tōna hinaaro mau e haapii i te èu i te puà.
Ia hope māite te òhipa o te umu puà nei, tē haamata atoà ra o Taìvini e ìte i tōna rohirohi àita atu iho ā īa e òhipa toe maori rā te hopuraa i te vai, te tāmāa e i muri iho te taòtoraa.
Ua ahiahi roa tō Pāhiò faaararaa ia Taìvini. I te araraa mai, ua māha te rohirohi, ua pee roa te manunu.
I nià i te àmuraa māa i taua ahiahi ra, i reira tō Taìvini faaìteraa i nā metua e tō te ùtuafare i tōna òaòa nō te mea, a tahi roa ra òia à rave ai i teie òhipa. I reira atoà tōna parauraa atu ē :
– E parau mau iho ā tāù i faaroo, e òhipa rohirohi mau ā te èu i te puà.

Tutehauariiroa PENI
Te purotu nō te muriavai.

I te mātāmua, tē tià ra te hōê pūhapa i te muriāvai nō Fautauà. Nā te hōê papaâ hoo-taoà i faatià i taua pūhapa ra ei faaearaa nō tāna mau rave òhipa. Ò Titeona tōna iòa.

E fenua rahi roa tō Titeona, e fenua pāpū maitaì, e maha ahuru paha tā, ua api roa i te haari.

Te vahi nehenehe o taua pūhapa ra, o te mau fare rii īa. E mau fare tahua ìri anaè. Hōê fare e tōna àua nō te ùtuāfare tātaìtahi. Nā roto i taua faanahoraa ra, tura maitaì atu ra te tahi haapaòraa i tā te tahi.

Rave rahi mau ùtuāfare e noho ra i taua pūhapa ra, nō Moorea mai te tahi, nō Raìatea te tahi, nō te Tuamotu e nō te Tuhaa Pae.

E vahi nehenehe roa te muriāvai. E tià roa ia faahitihia te parau nō te tahatai, nō te mea, ua tanu haerehia te haari nā te roaraa o te pae tātahi. Te tumu àti, te àito, te miro, te hutu, te àtae, o te mau raau ia e tupu ra nā tatahi. E mau tumu fara atoà tei tanu haerehia nā roto i te mau arearea tumu haari .

Ia tae i te mau tau puāraa hīnano, e tāhiri noa mai te hauà noànoà o te hīnano. Âreà te mau māa fara para, e faanoànoà mai īa i te pūhaparaa i te ruì e te ao. E vahi au mau te muriāvai nō te ori haere i te mau pō âvaè.

E purapura noa mai te mau rama nō nià i te mau vaa e tautai ramarama ra nā tai.

E tià noa atoà te tahi mau taata fatu ûpeà i te muriāvai tuu ai i te upeà, ia tae i te hororaa maito e te pahoro, te taheraa iihi e te ià huru rau.

Èiaha atoà ia àramoina ē, tē tupu atoà ra te àuteraa i tera vāhi e i tera vāhi. Te reira, e fanaòraa ia nā te mau tamarii hopu miti, hopu pape, nō te mea, ia tae i te taime faafaaearaa, e tūpaì rātou i te àuteraa no te àmuàmu.

Te uru pūrau o te muriāvai, e rāveà hōê roa īa nā te feiā e noho ra i te pae pape ia vaipuèhia. Eìta e tae faahou i tera pae mai, e parari te êàturu rāàu. Nā nià i te âmaa pūrau tē tārere nō te haere i te tahi pae. Te feiā e pereoo taataahi ra, e taamu ia i to rātou pereoo i nià i te tumu rāau i teie atu pae pape. Eìta roa atu e èiāhia. Ia poìpoì aè, tē vai noa ra.

Ua riro te muriavai o Fautauà ei vāhi hopuraa nā te mau taata atoà.

A tae atu ai te mau tamarii o te pūhaparaa, i te muriāvai rātou haùti ai. Te mau tamāhine, maùe rātou na roto i te ânāvai nō te hōhonu o te pape. Te mau tamāroa ra, e hōruē īa ta rātou haùti nā nià i te mau mātāàre o tē fafati noa mai i tahatai.

I te mau tāpati atoà, e àue noa mai i te muriavai nō te rahi o te tamarii e haùti ra i reira.

O te huru mau teie nō te muriavai o Fautauà tāù i ìte mai. Ua parau atoà-hia te reira vāhi i te ava o Taunoa.

Tutehauariiroa PENI
Te purotu nō te muriavai