Annexes Vaiatu

E tāpaò rahi tei te reva, e pō taòtaò rahi i nià ia Atahata. O Hotu te pō e o Teeri te marama, e àvaè ua roa te reira, e mea ua i terā pō. Ua māhuhia te taa o Mahutaa, ua fararā hiohio te mataì Âararū i te aroā o Ôtare, mataì iti faaìte parau âpī ia òe Pāèa. Ua tohuhia te tama, te tama hui arii te fā mai nei. Ua tāpoìpoìhia o Faa-rahi e Tumuraì i ta na pape māhu, ua faarumaruma roa te Faa-rahi i te māuri faahinaaro o Tumuraì ia Faa-rahi, no te rave ia na e pīpī i ta na papehue.

Aita ā ta na haa i oti, ua mimi mai ra o Ruahine-i-te-pō i nià i te âroà o Ure-o-hiro, ua puru maite iho ra o papa fenua i tahua Òrofero-nià, ua toparuru o Aru i te mataì hutihuti o Tumuraì no te veravera o te hanihani.

A hīhī aè ra o Tumuraì i hītapere Vaipūai i tahua Òrofero-raro, patī mai ra te pape ora mai nià mai ia Tumuraì, e tahe mai ra i Papeareru, i reira te reruraa te pape mā o Tumuraì i te varivari faaora a Faa-rahi.

Mai reira, tāòroòro aè ra e ôteo mai ra te oro (o te àmoà) o te here i Vaipaèpaè, te paèpaè herehereraa a Faa-rahi rāua Tumuraì. Hee roa mai nei te pape i haamoàhia o Vairaa e tae roa mai nei i raro roa i te tahua tuiroo no Tāruruàmoà. I reira o àmoà-uri e o àmoà-tea i te rururaa e te òriòriraa i nià i te rutupahu a Tumuraì. Faaìteraa i to rātou òaòa rahi i te ôpuaraa a to te raì.

Tāpae roa atu ra o Vairaa i tatahi i mua i te aro o Moana i Ahonu (Irihonu) te ava, te ùputa tereraa e rereraa o nā manu-ùra. Aere atu ra te àmoà-uri e te àmoà-tea i te hiti taha mouà o te mau tahora pape rau no Pāèa : o Vaièhuèhu, o Papehue, o Hopuetamaì, o Vaireru, o Vaiapane, o Vaitahe, o Vairaa (Vaiatu), o Vai-Tārevareva, o Vaiterupe, o Vaitupa-nià, o Vaipohatu, o Vaitupa-raro, o Vaitāhoê, o Vaipuarii, e o vainiania (Vaiana). Ua oti atu ra te puparaa a Faarahi mā, ua pūpā haere noa atu ra te àmoà nehenehe i Pāèa : o Vaiatua teie àmoà nehenehe.

I te hiti pape no Vairaa i uta i te Faa-rahi Òrofero, te faaearaa teie nei pōtii hui arii no te vao, o Vaiatua to na iòa. E tamahine hope roa i te nehenehe e te huru aroa i nià i te taata atoà, o tei manihinihia e to na nā metua i te fare. Varavara rā te taureà e piri ia na, no te tuu-òre te ara a te metua. E mau metua maitaì o Tumuraì mā, i te here ia na, e te aupuru ia na, e te māìti te òhipa e te taata e tano ia na, ma te faaatea i te mea ìno. No reira, ua haapii nā metua ia na i te reureu i te tihi àmoà, ei àhu aè no te taata taatoà o te faa rahi, ia noaa te faufaa àitāui no te oraraa o to na ùtuafare. Te tumu mau rā no taua haa ra, ia òre o na ia pee i te huru haapeupeu tāne e ravehia nei e te mau tamahine o to na uì. E pauraa taime te reira, e māa na te àihamu.

Te ìteraa rā te hoê tāne purotu hui arii e te òna ia na, i roto i ta na uru àmoà, taò atu ra i te potii ra e : “ O vai teie àmoà-tapu iti ièiè e te aroa rahi e haa nei aore i ìtea i te mata nounou”. Hita mahuta atu ra te potii nei o na i òre ā i faaroo aè nei toparaa reo faahinaaro ia na mai teie te huru, riàrià atu ra e horo atu ra e tāpuni i roto i te uru àmoà. Te moèraa atu te taureà, tupu mai ra te manaò ānoenoe ia na e fārerei i taua taureà nei. Haamanaò atu ra i te parau a te taureà i nià i to na ièiè. Hiòhiò atu ra i to na tino, hurihuri atu ra ia na, e haapeupeu atu ra ia na i mua i te mau àmoà, e haamata atu ra i te òriòri haere e hope roa atu ra te hinaaro.

E mai tei mātauhia e ana, tāpapa atu ra i te pape pihaa no Tevaiate i Vairaa, no te haapūvaìvaì i to na tino e no te haapāpū i to na purotu. Paùma atu ra i nià i te ôfaì papa, e hipahipa iho ra o ia i to na aro i roto i te pape, e ìte iho ra o ia i to na nehenehe mau. Haamanaò aè ra i te taureà, e parau atu ra ia na iho i to na hohoà i roto i te pape ma te ui atu e : “ O vai-atu-ā ia tamahine hau aè i te nehenehe ia ù nei”. Hopuhopu atu ra o ia i roto i te vai no Vairaa no te òaòa rahi o ta na òhipa i ìte i taua mahana ra, ua ìte i to na purotu e ua ìte i te purotu o te hoa. Mai reira mai topahia atu ra te iòa no teie vai no Vairaa, o Vai-atu-ā, ia au i te uiraa a te potii nei. Haapoto-noa-hia atu ra e te tau, o vai Vaiatu.

Haamāuruuru atu ra i te mau atua no teie hāviti to na, e i nā metua i pāruru e i arataì maite ia na, ia òre ia topa i roto i te herepata a te here vavi e te here haavare.

Ua riro teie iòa o Vaiatua, i teie mahana i Pāèa nei, ei iòa mau-hia e te mau tamahine hāviti, ìte i te òri, e te huru aroa i nià i te taata. No reira, ua fānauhia o Vaiatua i te hoe pō faufaa mau, no te mea, mea varavara te tamahine e mau i na huru e toru nei. No roto mai, te û matie o Pāèa i te àmoà, te û vareàu e te teatea, no roto mai ia i te manu-ùra.

Pāpaìhia e Jean-Claude HAUATA, no te uì tama no Pāèa (Pāèa 2007)
Réf: Teuira Henry, observation faune Orofero (Meyer et Butaud), calendrier Haururu, Rapport présentation PPR de Punaauia, Association Pereàitū, rencontre avec habitants de Pāèa, Dico Fare Vānaa.

Papaìhia e AIRIMA-TAUOTAHA Sylvia.