Paripari Fenua

Mouà tō nià Tehena i terā rā varu
Ò Òrohena i teie mahana
Hiòtiì ia òe Onohee
Onohee papa mato hinuhinu
Mai te ôòà ra tō òe huru
Ìa faahee mai te hitiaa o te rā
E moti tià i te tooà o te rā
I te toparaa pape nō Haunui
Tahe tià mai i te muriāvai nō Taaone
Mai Tepapa e tō tià i Patiti
Te mouà ôtià ia nō òe e te Nohovao nō Fautauà
Hatauà i te matahurahura
Te mouà tāpaò ia òre nō Puatehu
Ìa pātore i tōna ea nō te haereraA e te hoìraa mai
O Teriipaia a Teehu te arii faatere i te pae uta
E ò Teriinohovaorua te arii faatere i te pae tai
Mai Tepapa e moti tià i te muriāvai
(…)

Cet extrait est tiré du paripari fenua écrit par Edwin Tautu et déclamé par Juliette Tauira
pour l’émission « Paripari Fenua – Fautauà » de Virginie Tetoofa
– 2017 – Polynésie 1ère.

Tarava Tamarii Piraè 14 nō Eperera 1978

Ia ora hoì òe, te fēia mana, e te mau tōmite,
Te huiraatira (i) to tātou nei fārereiraa i teie taùrua
Ua horohoro ùra te manu Piraè, na òe e Tauarii ra e.
Nā manu ùra iti tei Òrohena nā Fautauà tē haere,
Tae atu nā manu i Puatehu, te vahi hapuraa pape ra.

A hiò na, te Vahine Piraè
I ta òe faataratara ra e.
E moora ùra nō Òrohena,
E au nō Fautauà e.
A moi pahoro te hura marau
Òto pae piti ai te òro e.
Tei Puatehu te paòtiraahia te fara,
Fautauà e, nā te Arii ra nā Hinoimata
I paòti (i) te hei fara ra e.

Ûtē Tamarii Piraè, 14 nō Eperera 1978

Àito paroo Terivarivaritau,
No te peho ia Aehau.
Hāio teie, te faa tapairu,
Tuatau, te haapoiri.
I vai autea, te fatu Amaro,
Fetuna te aoraa mai.
Vahine ra ia Puroùroa ra,
Tei te pape ia pape Ue.

Te haroharo (ra i) tōna rouru,
Te hiti pape, pape Ue.
No te au rii te toriani,
No te vahine rii potopoto,
No te au rii te toriani,
No te vahine rii potopoto
Tino rii au rahi,
To rāua ra ia tapiripiri.

Te Èuraa Puà

E utuāfare fētii tei noho na i te muriāvai nō Taunoa. E ono rātou te tāâtoà. E maha tamarii e nā metua. E toru tamāhine e hōê tamāroa. O Taìvini te iòa o teie tamaiti, âreà te metua tāne, o Pāhiò īa.
Teàrere te metua vahine, te mau tamāhine : o Vahinetua, o Miri e o Tāmara.
E tamaiti maitaì roa o Taìvini, e taureàreà itoito atoà i nià i te òhipa. Ua riro òia èi tiàturiraa nā te metua tāne.
tōroà faaapu tō Pāhiò, mea àravihi atoà òia i te tautai.
Ia haere o Pāhiò i roto i tāna faaapu I Titioro, e arataì òia i te tamaiti, ia haere hoì i te tautai, rāua iho ā. Āita te tamaiti e maìri i roto i tōna mau tere. Te reira iho ā te faanahoraa i te mātāmua i roto i te oraraa ùtuafare.
Te tamarii tamāhine ra, nā te metua vahine ia e haapaò e nāna e haapii i te òhipa nō te oraraa ùtuafare, ia riro ei metua vahine maitaì e te àtuàtu ia tae noa atu i te taime e faaea ai i te tāne.
I te hōê mahana, tei roto o Pāhiò i te faaapu rāua o Taìvini, ua hinaaro te tamaiti e uiui i te pāpā i te huru nō te òhipa umu-puà e teie tōna reo :
– E pāpā, nō te aha òe i òre i hāmani ai i te hōê fare tīmā paari maitaì nō tātou mai tō Mārii mā ?
Pāhona maira te metua tāne :
– Òia mau e Taìvini, ua tano roa tā òe uiraa, teie rā taù parau ia òe ; èiha tāua e tuatāpapa i te fare o Maarii mā, e faaineine rā tāua nō te hepetoma i mua nei, e haere tāua e hopu i te puà i tai nō te patu i te tahi fare puà nō òe. Ua paari hoì òe, e tano ia faaineine i tō òe oraraa ia oti tō òe fare, e ìmi òe i te tahi vahine nā òe nō te faaipoipo.
Ma te mata hōàta, pāhono maira o Taìvini :
– E Pāpā, ua tià roa ia ù tō òe manaò ; e haapii mai òe nāfea ia èu i te puà, ua faaroo vau ia parauhia ē, e òhipa rohirohi roa.
– Ananahi, eìta tāua e haere mai i uta nei, e haere atu tāua i te muriāvai nō te faaineine i te âpoo nō te umu-puà.
Ia poìpoì aè, ua rave o Taìvini i tāna tipi rahi e ua àpee i te pāpā i te muriāvai. I reira, te faaeaea noa ra te tahi mau taata nā tahatai, tiaì noa ai i te taime au nō te haere i te tautai. I te hiti ânāvai, tē puà ra te mau vahine o te pūhapa i tā rātou àhu repo.
Ua faaateatea rāua i te hōê vāhi nō te ôraa i te âpoo umu . À ô noa ai o Taìvini i te âpoo, tē topetope haere ra ia o Pāhiò i te mau âmaa pūrau e taupe ra i raro i te fenua. E mahana tāmarumaru noa hoí, e tē puhihau noa ra te mataì nō tai, puvaìvaì noa mai ai.
Ia oti te âpoo i te ô, ua faaineine atoà mai rāua i te mau pūtē one nō te haapoìraa i te umu, âreà te mau hoa o Taìvini, tē faaòo noa mai ra ia nā te hiti.
E ànaànatae rahi tō Taìvini i te raveraa i tāna òhipa.
I te mahana i muri iho, ùa faaineine o Pāhiò rāua o te tamaiti nō te haere e hopu i te puà i tai. Ua tāamu i te vaa e ua amo i roto i te miti nō te mea tei uta nei te vaa i raro aè i te tumu àti te vairaa.
Mea tupu maitaì te tere, e hopu te pāpā, nā te tamaiti e haapaò i te vaa nō te hiò i te fāito teiaha e au nō te vaa, èiaha ia tomo roa. Ua faataa mai iho ā o Pāhiò i te rēni vaa e au.
Eìta te vaa e tomo roa, ua hoe mai i uta.
I te mahana hōê, òia hoì mai te poìpoì e tae atu i te avatea, hora hōê paha, e maha tere, ua ravaì īa nō te mahana hōê.
E piti hepetoma pāpū mau tei ravehia e Pāhiò e ua àravihi mau ā teie taata i nià i teie tōroà. Ua ravaì maitaì iho ā te puà nō te âua. Teie rā, i te faaearaa mai te hopu, roohia mai nei o Pāhiò i te tua mure.
Nō te âau maitaì o Taìvini, ua parau atura òia i tōna metua tāne :
– E Pāpā, e faaea noa òe i te fare nei, nā ù e tomo i tā tāua vaa.
– E Taì ! nā reira. Èiaha òe e faararahi i te ruru vahie, èiaha tā òe maihoà ia teiaha roa ! E faaau noa i te amo, a roohia atoà òe i te tua mure mai teie tā ù e faaòromaì nei.
– Na reira e Pāpā !
I te poìpoì roa, ia paìa rātou i te taofe, ua reva o Taìvini i Titioro. I reira tōna tāpūraa i te vahie e ua pō i hoì mai ai e te tīmau rāau i nià i te tapono.
Ia tae mai te tamaiti i te fare, teie te reo o Pāhiò i nià i te tamaiti :
– E Taì, ua hoì mai òe ?
– E.
– E vahie tā òe ?
– É, e piti tāù ruru i amo mai, te toeà, tei uta, e hoì au i uta e toru àore ra e maha taime paha, e pau mai ai.
– Òia mau, ia hoì noa mai òe na uta ē, à àpapa roa atu te vahie i roto i te âpoo, ua oti roa īa òhipa.
– Nā reira e Pāpā, nā òe e faataataa noa mai i te òhipa e rave, èiaha òe e haere i te muriāvai, e oti noa tā tāua òhipa ia ù.
Ia hoì o Taìvini i uta nō te toeà o te vahie, ua amo òia i nā ruru vahie i te âpoo umu, âpapa mai tā te pāpā i haapii mai. I te pae ânāvai, tē putuputu haere ra te mau purotu o te pūhapa i reira, e tere hopu pape. Tei reira atoà te hoa o Pāhiò, o Faatauira, tē tiaì maira i te parau âpī nō te maì o Pāhiò.
Ua tāuà parau rāua maa taime iti , àita i maoro ua tāpapa o Taìvini i uta e tii i te vahie toe nō te mea e tūtuì i taua pō ra.
Ua ineine te òhipa a Taìvini : te ôroe, te puru haari e te māapape haapoì, , tei te pae âpoo īa.
I te ahiahi, tē faaama nei o Taìvini i te umu, e ruru niàu te faaura.
Ua àma noa teie auahi, e toru pō e toru ao e i te maha o te pō i raupohe ai te umu. Ua faaineine o Taìvini nō te haapoì, ua haere atoà mai o Faatauira e tauturu i teie tamaiti.
Tē haapoì ra te umu i tae mai ai o Pāhiò, e tere hiòpoà i te òhipa e ravehia ra e te tamaiti nō te umu.
E òaòa rahi tō Pāhiò i te hiòraa i te huru o te tamaiti i nià i teie òhipa.
A tahi roa ra hoì òia a rave I teie òhipa e inaha mea pāpū maitaì te rima I nià iho, tāpaò faaìte i tōna hinaaro mau e haapii i te èu i te puà.
Ia hope māite te òhipa o te umu puà nei, tē haamata atoà ra o Taìvini e ìte i tōna rohirohi àita atu iho ā īa e òhipa toe maori rā te hopuraa i te vai, te tāmāa e i muri iho te taòtoraa.
Ua ahiahi roa tō Pāhiò faaararaa ia Taìvini. I te araraa mai, ua māha te rohirohi, ua pee roa te manunu.
I nià i te àmuraa māa i taua ahiahi ra, i reira tō Taìvini faaìteraa i nā metua e tō te ùtuafare i tōna òaòa nō te mea, a tahi roa ra òia à rave ai i teie òhipa. I reira atoà tōna parauraa atu ē :
– E parau mau iho ā tāù i faaroo, e òhipa rohirohi mau ā te èu i te puà.

Tutehauariiroa PENI
Te purotu nō te muriavai.

Te Muriavai nō Fautauà

I te mātāmua, tē tià ra te hōê pūhapa i te muriāvai nō Fautauà. Nā te hōê papaâ hoo-taoà i faatià i taua pūhapa ra ei faaearaa nō tāna mau rave òhipa. Ò Titeona tōna iòa.

E fenua rahi roa tō Titeona, e fenua pāpū maitaì, e maha ahuru paha tā, ua api roa i te haari.

Te vahi nehenehe o taua pūhapa ra, o te mau fare rii īa. E mau fare tahua ìri anaè. Hōê fare e tōna àua nō te ùtuāfare tātaìtahi. Nā roto i taua faanahoraa ra, tura maitaì atu ra te tahi haapaòraa i tā te tahi.

Rave rahi mau ùtuāfare e noho ra i taua pūhapa ra, nō Moorea mai te tahi, nō Raìatea te tahi, nō te Tuamotu e nō te Tuhaa Pae.

E vahi nehenehe roa te muriāvai. E tià roa ia faahitihia te parau nō te tahatai, nō te mea, ua tanu haerehia te haari nā te roaraa o te pae tātahi. Te tumu àti, te àito, te miro, te hutu, te àtae, o te mau raau ia e tupu ra nā tatahi. E mau tumu fara atoà tei tanu haerehia nā roto i te mau arearea tumu haari .

Ia tae i te mau tau puāraa hīnano, e tāhiri noa mai te hauà noànoà o te hīnano. Âreà te mau māa fara para, e faanoànoà mai īa i te pūhaparaa i te ruì e te ao. E vahi au mau te muriāvai nō te ori haere i te mau pō âvaè.

E purapura noa mai te mau rama nō nià i te mau vaa e tautai ramarama ra nā tai.

E tià noa atoà te tahi mau taata fatu ûpeà i te muriāvai tuu ai i te upeà, ia tae i te hororaa maito e te pahoro, te taheraa iihi e te ià huru rau.

Èiaha atoà ia àramoina ē, tē tupu atoà ra te àuteraa i tera vāhi e i tera vāhi. Te reira, e fanaòraa ia nā te mau tamarii hopu miti, hopu pape, nō te mea, ia tae i te taime faafaaearaa, e tūpaì rātou i te àuteraa no te àmuàmu.

Te uru pūrau o te muriāvai, e rāveà hōê roa īa nā te feiā e noho ra i te pae pape ia vaipuèhia. Eìta e tae faahou i tera pae mai, e parari te êàturu rāàu. Nā nià i te âmaa pūrau tē tārere nō te haere i te tahi pae. Te feiā e pereoo taataahi ra, e taamu ia i to rātou pereoo i nià i te tumu rāau i teie atu pae pape. Eìta roa atu e èiāhia. Ia poìpoì aè, tē vai noa ra.

Ua riro te muriavai o Fautauà ei vāhi hopuraa nā te mau taata atoà.

A tae atu ai te mau tamarii o te pūhaparaa, i te muriāvai rātou haùti ai. Te mau tamāhine, maùe rātou na roto i te ânāvai nō te hōhonu o te pape. Te mau tamāroa ra, e hōruē īa ta rātou haùti nā nià i te mau mātāàre o tē fafati noa mai i tahatai.

I te mau tāpati atoà, e àue noa mai i te muriavai nō te rahi o te tamarii e haùti ra i reira.

O te huru mau teie nō te muriavai o Fautauà tāù i ìte mai. Ua parau atoà-hia te reira vāhi i te ava o Taunoa.

Tutehauariiroa PENI
Te purotu nō te muriavai